Schulz oswojony - Sklepy Cynamonowe, B. Schulz

 

Mogłabym zacząć słowami „któż nie zna Sklepów Cynamonowych”? Ale czy nie byłby to zbytni truizm? Owszem o Sklepach Cynamonowych słyszeli wszyscy (no może prawie wszyscy) nawet w kraju, w którym poziom czytelnictwa, mógłby zamienić się miejscami z liczbą wypadków na drodze, a bylibyśmy przodującym krajem w tej pięknej dziedzinie życia, jaką jest czytelnictwo. Na szczęście książka Bruno Schulza jest lekturą szkolną, bo inaczej część społeczeństwa polskiego może byłaby skłonna pomyśleć, iż sklepy cynamonowe to jakiś kolejny na przykład blog kulinarny, bądź market spożywczy. Ale czyż nie tam właśnie, w szkole znaczy nie w sklepach spożywczych z jednej strony napomykając o Schulzu jednocześnie zniechęca się do niego, podchodząc doń jak do przysłowiowego jeża? Nie przybliżając jego sylwetki - a jedynie zmuszając młodego czytelnika do rozczytywania w tych, bądź co bądź mistrzowskich, aczkolwiek przydługich opisach - nie demonizuje się osoby tego niepozornego (z wyglądu) człowieczka (artysty), przy okazji czyniąc z niego nieprzystępnego dziwaka intelektualistę?

Bez kija nie podchodź - chciałoby się powiedzieć, nie rozumiesz nie przyznawaj się do tego! Tymczasem o sposobie czytania Schulza pisał nawet jego wieloletni przyjaciel Witold Gombrowicz. Mam na myśli tu artykuł do Kuriera Porannego, artykuł, który z założenia miał być tekstem o Bruno Schulzu, a okazał się tekstem o tym, jak należy czytać książki Schulza (W. Gombrowicz, Dziennik 1953-1969, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011, s. 657). Zresztą sam Gombrowicz wielokrotnie przyznaje, iż sam nie do końca i nie zawsze czytał podsuwane przez przyjaciela teksty.

„Czy ja kiedykolwiek przeczytałem uczciwie, od początku do końca, któreś z jego opowiadań? Nie – nudziły mnie. Wszystko więc, co mogłem mu powiedzieć, musiało być ostrożne, żeby on się nie połapał w pustce, która we mnie na niego czyhała.”

„Jak dalece się w tym nie połapywał” pyta Gombrowicz? Otóż na to pytanie odpowiedzi udziela jemu - po latach co prawda - Jerzy Pilch w swoich wspomnieniach (J. Pilch, Dziennik, Wielka Litera, Warszawa 2012, s.78) - „Pewnie się połapywał”, snując dalej rozważania na temat tego dziwnego „związku” jaki łączył obydwu autorów tak namiętnie uprawiających eskapizm.

Wybaczcie, iż w dalszej części tekstu będę posługiwać się często słowami Witolda Gombrowicza, skąd inąd równie „najeżonego” w szkole autora, którego może równie dobrze fajnie byłoby poznać najpierw od strony bardziej prywatnej, a później analizować trudną dla wielu twórczość. Otóż Gombrowicz – bo jak już wspomniałam z Schulzem byli przyjaciółmi, postrzeganymi czasem, jako para, w sensie nierozerwalności (podobno to mylne wrażenie) o autorze Sklepów Cynamonowych mówi tak:

„Drobny, niesamowity, chimeryczny, skupiony, natężony, prawie pałajacy”, dalej snując takie o nim wspomnienia: ”był też masochistą – nieustannym, nieposkromionym – to się czuło w nim bez przerwy.”

A o fizyczności Schulza: „Gnom, maleńki, olbrzymiogłowy, jakby zanadto zalękniony, aby odważyć się na istnienie, był wyrzucony z życia.”

Jako ten wyrzucony z życia schronił się w sztuce - i tu Gombrowicz daje się ponieść fali uniesień dla artyzmu kolegi (którego przecież notabene nie czytał) porównując go do mnicha zadającego sobie pokutę w postaci biczowania, które de facto sprawia jemu rozkosz zamiast cierpienia:

„I tylko sztuka tedy … i rzeczywiście widziałem go zawsze oddanego, przejętego nią z żarliwością i skupieniem, jakich nigdy w nikim nie zdarzyło mi się oglądać – on, fanatyk sztuki, jej niewolnik. Wstąpił do tego klasztoru, tym rygorom się podporządkowywał, pokornie spełniał najsurowsze nakazy by osiągnąć doskonałość.”

na zdjęciach kolejno ilustracje do: Sierpień, Ptaki, Manekiny.

Traktat o manekinach albo wtóra księga, okładka Sklepów, Ulica Krokodyli, autoportret.

Ta autodestrukcja była dla Schulza rodzajem ucieczki od swej marnej fizys, ucieczki do świata sztuki (słowa pisanego i obrazów). Tak samo degradacja, poniżenie i pokora w obyciu wywyższały jednocześnie twórczość tego małego człowieczka. Pragnąc nieistnienia, pragnął jednocześnie i jedynie istnienia w sztuce i dla sztuki. Przy tym wypieraniu się siebie, pragnieniu zagłady i poniżenia był jednocześnie człowiekiem budującym innych, o czym wspomina autor Ferdydurke, wywyższając jego hojność ponad padyszachów wszelkich.

„jak on mnie sobą rozbudowywał, jak zasilał”

Wracając do książki, przy okazji wydania opowiadań Bruno Schulza przez Wydawnictwo MG pod tytułem Sklepy Cynamonowe (wydanie wzbogacone – co stanowi nie lada gratkę – o ilustracje autorstwa Schulza), to zapewne mało kto wie, ileż w – skąd inąd innym wielkim autorze –Tomaszu Mannie – z Schulza. Otóż istnieje historia pewna, związana z autorem Sklepów cynamonowych i Doktorem Faustusem przywoływana przez Jerzego Pilcha, mówiąca o tym jakoby bohater tej drugiej - Adrian Leverkuhn, miał pewne schulzowskie cechy. Skąd niby zapytacie? A stąd, iż Bruno Schulz podesłał swego czasu Tomaszowi Mannowi jakieś swoje fragmenty opowiadań (prawdopodobnie Powrotu do domu czy też Traktatu o manekinach), których tamten ani nie pokwitował, ani przesyłki nigdy nie skomentował. Po czym w dziwny sposób ‘nawiązał’ nazwijmy to do charakteru Schulza. Podsumowanie tej historii przez Jerzego Pilcha, iż wpływ Schulza na literaturę niemiecką (Mann przecież jest jej fundamentem) był (mógł być) przeogromny jest bardzo wymowne.

O znaczeniu Sklepów i Schulza w ogóle rozpisywało się wielu, wielu z nich mówiło językiem mniej lub bardziej zrozumiałym, za to Pilch w swoich rozważaniach, w Dzienniku w prosty, zabawny trochę (ironiczny?) sposób rozprawia się ze Sklepami, próbując z całego zbioru wybrać te najlepsze, te najbardziej dla Schulza, i nie tylko, znaczące posługując się do tych rozważań … pierwszym zdaniem:

„W ogóle Sklepy są wyrazistsze i mniej nużące od Sanatorium. Sklepy są takie jak ich pierwsze zdanie i Sanatorium jest takie jak jego pierwsze zdanie.”

O Bruno Schulzu, przedmowie do francuskiego wydania Sklepów tak pisał wybity krytyk Maurice Nadeau ”trzeba zapewnić mu miejsce między wielkimi pisarzami naszej epoki”. Z tym przesłaniem, wbijanym już do młodych głów, pełnych dzikiej myśli, nadziei i wolności należy się rozstać, lecz nie w przekonaniu, że tak być musi, ale z wiedzą dlaczego tak musi być.

Wszystkim życzę miłej lektury!

 

Więcej o autorze Sklepów Cynamonowych można dowiedzieć się w książce (która pomogła mi także w napisaniu powyższego tekstu): Schulz pod kluczem, Wiesław Budzyński, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2013.

Cytaty pochodzą z książek przywoływanych w tekście.

A o samej książce, która stała się przyczynkiem do tekstu znajdziecie więcej TU